Jak chronić dzieci przed zagrożeniami w sieci?
Internet daje właściwie nieograniczone możliwości – przy jego pomocy możemy komunikować się z innymi, relaksować się, robić zakupy, załatwiać sprawy urzędowe, pracować, uczyć się… Dodatkowo, zwykle to właśnie online budujemy różnorodne i wielokierunkowe relacje o charakterze ekonomicznym, politycznym, kulturowym czy społecznym. Najbardziej popularne są portale informacyjne i społecznościowe oraz różnego rodzaju wyszukiwarki, ale coraz częściej korzystamy też ze stron specjalistycznych. Poza ewidentnymi korzyściami internet niesie też wiele potencjalnych zagrożeń dla dzieci i młodzieży.
Jakie zagrożenia niesie internet dla dzieci i młodzieży?
Wyróżnia się wiele rodzajów zagrożeń w sieci. Dziecko może mieć kontakt z niebezpiecznymi treściami, mającymi szkodliwy wpływ na jego rozwój i psychikę. Coraz popularniejsze są materiały prezentujące przemoc, propagujące rasizm i ksenofobię, promujące totalitarny ustrój państwa oraz nawołujące do popełnienia przestępstwa. Młodzi ludzie są narażeni na treści zachęcające do prostytucji, samobójstwa, hazardu czy zażywania narkotyków. Pojawiają się także osoby, stosujące techniki psychomanipulacji, np. namawiając do przystąpienia do sekty.
Kolejnym bardzo niebezpiecznym zagrożeniem jest erotomania internetowa, z którą wiąże się cyberpornografia – oglądanie filmów i zdjęć z materiałami pornograficznymi lub uczestniczenie w czatach o tematyce seksualnej. Udostępnianie treści pornograficznych za pośrednictwem internetu stało się powszechnym zjawiskiem w przeciągu ostatnich lat. Cyberpornografia jest bardziej dostępna niż ta w tradycyjnych mediach, niejednokrotnie prezentuje najbardziej dewiacyjne zachowania seksualne, daje możliwość nie tylko odbioru, lecz także pobierania i publikowania materiałów pornograficznych (w tym także własnych, amatorskich). Do zagrożeń związanych z erotomanią internetową należy także sexting, czyli przesyłanie nagich lub półnagich zdjęć i filmików, najczęściej jako swego rodzaju żart lub dowód miłości. Konsekwencje takich zachowań mogą być bardzo poważne. Wysłane zdjęcia mogą zostać upublicznione w celu ośmieszenia, zemsty lub szantażu. Zdarza się, że odbiorca tego typu treści grozi opublikowaniem ich w internecie, próbując skłonić w ten sposób ofiarę do określonego zachowania. Jedną z odmian sextingu jest web-cam sexting, podczas którego wykorzystuje się kamerę internetową. Prezentuje się wtedy swoje roznegliżowane ciało (zwykle na portalach erotycznych), oferując swego rodzaju usługi erotyczne w zamian za korzyści finansowe, np. kupon na doładowanie telefonu. Z erotomanią internetową wiąże się także cyberseks, nazywany też seksem komputerowym, cyberingiem lub netsexem. Jest to wirtualna aktywność seksualna, podczas której uczestniczące w niej osoby wysyłają do siebie komunikaty, opisujące doświadczenia seksualne bądź wywołujące doznania o charakterze erotycznym. Osoba angażująca się w cyberseks ryzykuje, że zacznie odczuwać przymus systematycznego zwiększania dawki i dostarczania sobie coraz bardziej wyrafinowanych bodźców dla uzyskania satysfakcji seksualnej na tym samym poziomie.
Istotnym zagrożeniem w internecie jest także sieciomania, czyli uzależnienie od wirtualnych kontaktów społecznych, objawiające się np. nałogowym korzystaniem z poczty elektronicznej, mediów społecznościowych, chat-roomów czy blogów. Wiąże się to z nieodpartą potrzebą posiadania bieżących informacji, dotyczących np. znajomych, ich nowych zdjęć, wpisów czy reakcji na treści umieszczone w internecie. Często takie nadmierne korzystanie z mediów społecznościowych prowadzi do uzależnienia od związków tworzonych online, a także do obsesyjnego szukania nowych kontaktów tego typu. Powoduje to drastyczne ograniczenie i zubożenie relacji w świecie realnym. Inną formą uzależnienia od sieci jest nałogowe uprawianie hazardu online. Jest on o wiele bardziej wciągający niż ten tradycyjny, do gry można bowiem usiąść w każdej chwili, w każdym stroju, robiąc jednocześnie coś innego. Można się uzależnić także od gier sieciowych, zakupów online, robienia operacji giełdowych w internecie czy hakowania różnego rodzaju stron. Uzależnienie od multimediów i świata wirtualnego postępuje dużo szybciej niż inne nałogi, a dodatkowo prowadzi do niebezpiecznego przeciążenia informacyjnego.
Człowiek uzależniony od multimediów i świata wirtualnego zaniedbuje swoje zdrowie: ogranicza sen, rezygnuje z ruchu na świeżym powietrzu, nieregularnie się odżywia, popada w problemy (rodzinne, zawodowe, prawne). Naraża się na kontakt z niebezpiecznymi treściami i zachowaniami, mogącymi mieć na niego szkodliwy wpływ. Są to m.in.: sekty w sieci, cyberprostytucja, grooming (uwodzenie dzieci w internecie), cyberprzemoc, cyberpedofilia. Istnieją także różne formy cyberoszustw – np. phishing, czyli podszywanie się pod inną osobę lub instytucję w celu wyłudzenia poufnych informacji, a następnie dokonania kradzieży należących do ofiary dóbr. Bardzo niebezpieczną formą phishingu, trudną do rozpoznania i wykrycia, jest pharming (znany także jako scam), czyli oszustwo polegające na wzbudzeniu w ofierze zaufania, a następnie wykorzystaniu tego do wyłudzenia pieniędzy lub innych dóbr. Niezwykle szkodliwe dla dzieci i młodzieży jest także oglądanie tzw. patostreamów, czyli transmisji na żywo, w trakcie których prezentowane są zachowania będące dewiacjami społecznymi, np.: libacje alkoholowe, przemoc domowa lub nadmierne i bezrefleksyjne używanie wulgaryzmów.
Użytkownicy internetu często są manipulowani przez twórców tzw. fake newsów (postprawdy, dezinformacji) lub clickbaitów, czyli tytułów i miniaturek, które wyolbrzymiają faktyczną treść materiału. Głównym celem clickbaitu jest generowanie zysków z reklam, wyświetlających się często równolegle z kliknięciem w nagłówek. Niestety dzieje się to kosztem rzetelności informacji. Ta technika wykorzystuje naturalną ciekawość człowieka, dostarczając krótkie, chwytliwe hasło, które może szybko zaciekawić internautę. Hasło to jednak, choć posiada silne zabarwienie emocjonalne, jest na ogół luźno powiązane z treścią samego artykułu, bywa nawet, że nie jest z nią powiązane wcale.
Z kolei tzw. bańka informacyjna pojawia się wtedy, gdy odbiorca ma do czynienia wyłącznie z przekazami wyrażającymi poglądy czy wartości podobne jego własnych. W efekcie zamyka się on na konfrontację z innymi punktami widzenia. Bańka informacyjna tworzy się w wyniku wielu różnych czynników, jednym z najważniejszych są jednak przyzwyczajenia użytkowników sieci, takie jak sprawdzanie informacji zawsze w tym samym portalu czy czasopiśmie. Dużą rolę odgrywają też np. mechanizmy działania wyszukiwarek i dominowanie niektórych linii redakcyjnych nad innymi. Z bańką informacyjną związane jest działanie algorytmów, konstruowanych przy użyciu nieustannie zbieranych informacji na temat użytkowników. Informacje te dotyczą m.in. lokalizacji, historii wyszukiwania czy treści wysyłanych i odbieranych maili. Dzięki temu możliwe jest określenie prawdopodobnych zainteresowań użytkownika i podpowiadanie takich treści, które będą dopasowane do jego preferencji.
Co mogą zrobić dorośli, aby chronić dzieci przed zagrożeniami w sieci?
Rodzice i nauczyciele powinni uczyć dzieci tzw. netykiety, czyli zbioru zasad dotyczących dobrego zachowania w internecie. Jej celem jest budowanie i utrzymywanie pozytywnych relacji wśród użytkowników internetu. Netykieta, podobnie jak zwykła etykieta, nie jest dokładnie skodyfikowana, nikt też nie zajmuje się systematycznym karaniem osób, które jej nie przestrzegają. Jednak uporczywe i częste łamanie tych zasad może się wiązać z różnymi przykrymi konsekwencjami. Zasady netykiety wynikają wprost z ogólnych zasad przyzwoitości, dotyczą m.in.: szanowania innych użytkowników sieci, niepisania wyłącznie przy użyciu wielkich liter, poprawnego pisania w języku polskim, nienadużywania emotikonek, wystrzegania się przed kradzieżą cudzej własności. Nie należy też spamować, czyli wysyłać wiadomości z niechcianą treścią, nie wysyłać tzw. łańcuszków szczęścia.
Bardzo ważne jest, by młodzi ludzie umieli chronić własny wizerunek w sieci. Należy im uświadomić, że wizerunek to jedno z dóbr osobistych, mimo że ma wartość o charakterze niemajątkowym i jest ściśle związany z osobowością danego człowieka. W związku z tym podlega ochronie prawnej. Dobrem osobistym w postaci wizerunku danej osoby są fizyczne, dostrzegalne aspekty, stanowiące o jej wyglądzie zewnętrznym, przyznające jej indywidualne cechy i pozwalające na jej identyfikację. Podstawa ochrony własnego wizerunku to dbanie o jego spójność i publikowanie zdjęć czy treści, które są przemyślane i zgodne z kanonami. Należy pamiętać o prawie do ochrony wizerunku i o tym, że obowiązuje prawo autorskie (przed publikacją cudzego materiału należy sprawdzić licencje i prawa autorskie).
Dzieci i młodzież muszą zostać nauczone odpowiedzialności w sieci. Nierozsądne jest dzielenie się prywatnymi informacjami, zasada jest zatem prosta: im mniej informacji ktoś podaje na swój temat w sieci, tym bardziej jest bezpieczny. Nie należy publikować danych wrażliwych, w szczególności: numeru telefonu, peselu, numeru konta czy karty kredytowej, skanów dowodu osobistego, adresu, a nawet w wielu sytuacjach – adresu mailowego. Niebezpieczne jest publikowanie w sieci zdjęć, na których jest się niekompletnie ubranym, zdjęć wnętrz mieszkań, drogich przedmiotów, zdjęć z wakacji czy z prywatnych spotkań. Nie powinno się też upubliczniać danych geolokalizacyjnych, dobrze zatem powstrzymać się od oznaczania każdego miejsca, w którym się przebywa.
Warto pamiętać o tym, aby dzieci w wieku przedszkolnym nie korzystały z internetu samodzielnie. Należy też kontrolować i ograniczać czas spędzany przez najmłodszych w internecie oraz wprowadzać reguły, dotyczące selekcji treści, do których dzieci mogą mieć dostęp. Należy uwrażliwiać dzieci na to, aby rozmawiały z dorosłymi o niepokojących sytuacjach, które przydarzyły im się w sieci. Powinny też wiedzieć, jak chronić swoje dane wrażliwe, tworzyć silne hasła (a także, że trzeba je często je zmieniać), zwłaszcza te do kont e-mailowych oraz portali społecznościowych. Dorośli muszą uczyć dzieci racjonalnego korzystania z mediów społecznościowych, w tym dobierania odpowiednich ustawień w tych portalach. Rodzice nie powinni też zapominać o kontrolowaniu treści, z których korzystają dzieci.
Pamiętajmy o tym, że media cyfrowe nie są ani dobre, ani złe. Złe lub dobre mogą być nawyki w zakresie korzystania z mediów. Wysokie bądź niskie mogą być ich cyfrowe kompetencje. Właściwe bądź niewłaściwe mogą być intencje, w jakich wykorzystuje się nowe technologie.
