Podstawy Pozytywnej Dyscypliny – osiem koncepcji adlerowskich
Dr Jane Nelsen to amerykańska psycholog i psychoterapeuta, licencjonowana terapeutka małżeństw i rodzin, autorka wielu książek oraz twórczyni metody wychowawczej nazywanej Pozytywną Dyscypliną. Jest także mamą siedmiorga dzieci oraz babcią osiemnaściorga wnucząt.
Nelsen oparła tę skuteczną oraz uwalniającą metodę wychowawczą, stosowaną na całym świecie już od ponad 40 lat, na założeniach żyjącego na przełomie XIX i XX wieku austriackiego psychologa, psychiatry oraz pedagoga Alfreda Adlera – twórcy psychologii indywidualnej. Psychologia adlerowska jest kopalnią wiedzy, dostarczającą nam, rodzicom, zestawu podstawowych koncepcji, które pomagają nam lepiej zrozumieć nie tylko dzieci, lecz także samych siebie. Dlatego warto zapoznać się z jej założeniami.
1. Dzieci to istoty społeczne
Zachowanie każdego człowieka zawsze jest determinowane kontekstem społecznym.
Dzieci kształtują przekonania na swój temat oraz podejmują decyzje dotyczące swojego zachowania na podstawie tego, jak postrzegają siebie w relacjach, i tego, co ich zdaniem inni czują w stosunku do nich. Należy pamiętać, że dzieci nieustannie kształtują swoje przekonania oraz podejmują decyzje: o świecie, otoczeniu, rodzinie, sobie. O tym, co i jak muszą zrobić, by przetrwać, lub by w pełni realizować siebie. Dzieci w „trybie przetrwania” to te, które usiłują „wykombinować”, jak poczuć, że są ważne i przynależą do grupy czy społeczności. To ich „kombinowanie” dorośli często definiują jako złe zachowanie.
Dzieci mogą w pełni realizować siebie, gdy rozwijają siedem ważnych przekonań i umiejętności:
a) głębokie przekonanie o osobistych zdolnościach („Jestem zdolny i kompetentny”),
b) głębokie przekonanie o własnym znaczeniu w ważnych relacjach („To, co wnoszę jest ważne i jestem naprawdę potrzebny”),
c) głębokie przekonanie o osobistej sprawczości i wpływie na własne życie („Mam wpływ na to, co się ze mną dzieje”),
d) dobrze rozwinięte umiejętności intrapersonalne („Rozumiem swoje emocje i umiem tę wiedzę wykorzystać do rozwijania samodyscypliny i samokontroli”),
e) dobrze rozwinięte umiejętności interpersonalne („Umiem współpracować z innymi, zawierać znajomości i przyjaźnie dzięki dobrej komunikacji, negocjacjom, współpracy, empatii itp.”),
f) dobrze rozwinięta umiejętność systemowego podejścia do życia („Potrafię reagować na ograniczenia życia codziennego, radzę sobie z konsekwencjami w sposób odpowiedzialny, elastyczny i spójny”),
g) dobrze rozwinięta umiejętność oceny sytuacji („Umiem mądrze i spokojnie ocenić sytuację zgodnie z wyznawanymi przeze mnie wartościami”.
2. Zachowanie dzieci jest celowe
Zachowanie dziecka zależy od celu, do którego dąży ono w danym kontekście społecznym. Należy pamiętać, że podstawowym celem jest przynależność do grupy lub społeczności. Co ważne, dzieci nie są świadome tego celu, który mają nadzieję osiągnąć. Bywa, że błędne przekonanie dotyczące osiągnięcia tego, na czym im zależy, powoduje, że w wyniku swojego zachowania osiągają cel przeciwny do zamierzonego. Tworzy się błędne koło. Im większą złością i rozdrażnieniem reagują rodzice, tym silniejsze jest przekonanie dzieci, że takim zachowaniem ich sobie zjednają. Przykładem takiego błędnego koła może być poniższa sytuacja:
Rodziców odwiedzają znajomi, jest to dla dziecka nowa, trudna sytuacja. Traci poczucie przynależności i bycia kimś ważnym, sądzi, że goście są ważniejsi od niego – co oczywiście nie jest prawdą, jednak przekonanie jest dla dziecka ważniejsze niż fakty. Chcąc odzyskać poczucie przynależności, zaczyna zachowywać się w sposób, który rodzice interpretują jako zły. Zabraniają mu „popisywać się”, co, jak wiemy, tylko wzmocni niepożądane przez nich zachowanie dziecka, i w efekcie jest ono odsyłane do pokoju. Drikurs, uczeń Adlera, wyjaśnił to zjawisko następująco: „dzieci są świetnymi obserwatorami, ale kiepskimi interpretatorami”. Zresztą, nie tylko dzieci mają z tym problem.
3. Podstawowy cel dziecka to przynależeć do społeczności i czuć się ważnym
Trzecia koncepcja Adlera stanowi naturalny wynik dwóch pierwszych. Podkreśla, że celem każdego zachowania dziecka jest osiągnięcie poczucia przynależności i znaczenia w kontekście społecznym. U źródła nieodpowiedniego zachowania zawsze (!) leży błędne przekonanie na temat tego, jak ten cel osiągnąć.
4. Dziecko, które zachowuje się niegrzecznie, to dziecko zniechęcone
Nieodpowiednie zachowanie dziecka to sygnał, zaszyfrowana wiadomość: „nie czuję, że przynależę, nie czuję, że jestem ważny. Mam też błędne przekonanie dotyczące tego, jak to osiągnąć”. Wielu dorosłym trudno jest przejść nad nieodpowiednim zachowaniem do porządku dziennego i przypomnieć sobie, że prawdziwy przekaz to „chcę przynależeć”.
Zrozumienie tego założenia jest jednak pierwszym krokiem do skutecznego udzielenia pomocy „niegrzecznemu”, czyli zniechęconemu dziecku. Kiedy pojawia się nieodpowiednie zachowanie, spróbuj „złamać kod” i zrozumieć, co tak naprawdę chce przekazać dziecko. Musisz pamiętać, że wiadomość nie jest przez nie świadomie zakodowana, ale poczuje się zrozumiane, jeśli zamiast reagować na zachowanie, zajmiesz się tym ukrytym przekazem. Twój stosunek do nieodpowiedniego zachowania zmieni się, jeśli przypomnisz sobie, że kryje się za nim dziecko, które pragnie przynależeć. Być może sam również nieświadomie przyczyniasz się do braku poczucia przynależności i znaczenia u swojego dziecka, a złamanie kodu pomoże Ci odkryć, jak tego nie robić.
5. Poczucie wspólnoty
Kolejną ważną koncepcją Alfreda Adlera jest ukute przez niego niemieckie wyrażenie „Gemeinschaftsgefühl”, które można przetłumaczyć jako „poczucie wspólnoty” lub „odpowiedzialność społeczna”. Koncepcja ta zakłada, że dziecko, jak każda jednostka społeczna, odczuwa potrzebę troski o innych, szczere pragnienie uczestniczenia w życiu społecznym oraz możliwości wpływania na nie. Uczenie dzieci poczucia wspólnoty jest niezwykle istotne. Myślę jednak, że w dzisiejszych czasach nie chodzi tylko o uczenie, a przede wszystkim o niepozbawianie ich naturalnej potrzeby budowania wspólnoty.
Dzieci chcą być wartościowymi członkami społeczeństwa. Dreikurs często powtarzał: „nigdy nie wyręczaj dziecka, jeśli potrafi zrobić coś samo”. Dlaczego to takie ważne? Wyręczając dzieci, pozbawiamy je wiary w ich samodzielność i zaradność. A co za tym idzie, wiary w ich wartość dla społeczeństwa. Jednocześnie możemy dać dzieciom przekaz, że to inni muszą się nimi zajmować lub że należy im się jakieś „specjalne traktowanie”. Jeśli wpoimy im przekonanie, że mogą polegać na sobie, damy im podstawy do kształtowania poczucia wspólnoty. Ponieważ jeśli mogę sobie sam z czymś poradzić – mogę też wesprzeć w tym innych, jeśli ja będę mieć trudność – mogę liczyć na innych. Kiedy dorośli wchodzą w rolę superbohaterów – chroniących, nadskakujących, wyręczających – mogą wzbudzić w dziecku błędne przekonanie, że świat ma służyć im, a nie one światu. Takie jednostki mają poczucie niesprawiedliwości, gdy nie uda im się postawić na swoim. Kiedy świat nie spełnia ich zachcianek i żądań, przyjmują jedną z czterech błędnych strategii zachowania: walczą o władzę, nie wierzą we własne możliwości, użalają się nad sobą lub mszczą się.
Pozytywna Dyscyplina, promując poczucie wspólnoty, pozwala dorosłym i dzieciom przerwać błędne koło wzajemnego obwiniania. Ważne jest nie tylko niewyręczanie dzieci, lecz także angażowanie ich. Dzięki współdzieleniu obowiązków wzrasta poczucie przynależności i wspólnoty, a dzieci szybciej uczą się umiejętności życiowych oraz społecznych.
6. Równość
Jane Nelsen w swojej książce „Pozytywna Dyscyplina” pisze:
Koncepcja równouprawnienia jest bliska wielu ludziom, dopóki nie dotyczy dzieci. Wtedy pojawia się mnóstwo obiekcji. „Czyż dzieci mogą być traktowane na równi z dorosłymi, jeśli nie mają ich doświadczenia, wiedzy, odpowiedzialności?”.
Warto pamiętać, że równość nigdy nie zakłada identyczności. Adlerowskie podejście do równości zakłada równe prawo do godności i szacunku. Niezaprzeczalnym jest fakt, że dzieci mają taką samą wartość co dorośli. Jest to jeden z powodów, dla których Pozytywna Dyscyplina odżegnuje się od upokarzania. Wszystkie techniki wykorzystujące upokorzenie stoją w sprzeczności z koncepcją równości i wzajemnego szacunku.
7. Błędy są wspaniałą okazją do nauki
Większość z nas została wychowana w przeświadczeniu, że błędy są złe, należy ich się wstydzić i dążyć do perfekcji. Negatywne przekonania dotyczące braku perfekcji odbierają nam siłę wewnętrzną. Potrzeba dużej odwagi, by to zmienić i zaakceptować siebie takim, jakim się jest. Nie ma na świecie idealnego człowieka, dlaczego więc oczekujemy idealności od siebie i innych, szczególnie dzieci?
Zamknij teraz oczy i spróbuj przypomnieć sobie reakcje rodziców i nauczycieli na Twoje błędy w dzieciństwie. Co by to było? Dezaprobata? Krzyk? Obrażanie? Kara? Czerwona jedynka w zeszycie? Dawali Ci do zrozumienia, że jesteś głupi, zły, bezwartościowy? Czułeś, że ich rozczarowałeś? Pomyśl, jakie wtedy podjąłeś decyzje odnośnie siebie i przyszłości? Wtedy nie byłeś ich świadomy, ale teraz stają się one oczywiste. Niektórzy decydują, że są źli i bezwartościowi, inni decydują, że nie podejmą więcej ryzyka – by uniknąć błędu i upokorzenia. Jeszcze inni, i jest ich zdecydowanie zbyt wielu, uzależniają swoją wartość od aprobaty innych i zaspokajają ich potrzeby własnym kosztem. Są też tacy, którzy decydują się na przebiegłość – nie dadzą się złapać na błędzie, co nie znaczy, że go nie popełnią. Czy te decyzje wspierają rozwój życiowych kompetencji? Nie.
Dorośli zazwyczaj mają dobre intencje, gdy negatywnie reagują na popełniony przez dziecko błąd. Chcą je zmotywować do większego wysiłku, dla jego dobra. Nie mają jednak wówczas przed oczami długofalowych skutków stosowanych przez siebie metod. Bywa też, że dorośli zachowują się w ten sposób ze strachu. Każdy rodzic czy nauczyciel przynajmniej raz w życiu wątpił w to, czy jest wystarczająco dobry. Presja społeczna i opinia innych także mają na to niemały wpływ. Prawda jest taka, że większość dorosłych nie widzi innej drogi postępowania, wydaje im się, że bez wywoływania poczucia winy, wstydu czy bólu będą zbyt pobłażliwi. Kontrolą i surowością maskują swoje obawy.
Można jednak inaczej. Istnieje sposób, nie mający nic wspólnego z nadmierną pobłażliwością, który motywuje dzieci do poprawy. Równocześnie nie zakłada on godzenia w ich poczucie własnej wartości, a nawet pomaga je budować. Uczy postrzegać błąd jako świetną okazję do nauki – kiedy już się go popełniło, można poszukać sposobu na rozwiązanie problemu, a to budzi w dziecku ekscytację.
Warto pamiętać, że błędy popełniają nie tylko dzieci. Podpowiedzią, jak działać po popełnieniu błędu, jest koncepcja „4 P Pomyłek”, o której przeczytasz tutaj.
8. Upewnij się, że dziecko otrzymało przekaz miłości
To, że bezgranicznie kochasz swoje dziecko, nie podlega dyskusji. To fakt.
Jednak, jak już wcześniej pisałam, fakty nie są dla dziecka istotne, jeśli ma ono inne przekonanie.
My – dorośli, rodzice – często zapominamy, że poza tym, co mówimy, ważne jest też to, w jaki sposób mówimy. A jeszcze ważniejsze jest to, co poza tym mówieniem robimy.
Gdy powiesz do dziecka: „nie wolno bawić się piłką przy ulicy”, ono usłyszy jedynie zakaz. Może on je doprowadzić do wejścia w jedną z czterech błędnych strategii zachowania. Jeśli powiesz do niego: „kocham cię, ale nie wolno ci się bawić piłką przy ulicy” ono usłyszy jedynie drugą część zdania, ponieważ „ale” warunkuje i skreśla wszystko, co powiedziałeś wcześniej.
Jeśli powiesz: „kocham cię i jednocześnie nie zgadzam się na zabawę piłką przy ulicy, bo jest to niebezpieczne” dziecko usłyszy, czego i dlaczego ma nie robić, a także dotrze do niego najważniejszy przekaz – przekaz miłości.
Ten przykład, choć może nieco przerysowany, pokazuje nam, jak nieodpowiednie zachowanie dorosłego (spowodowane niewiedzą lub brakiem umiejętności) może wpłynąć na nieodpowiednie zachowanie dziecka (spowodowane błędnym poczuciem braku przynależności). Zmiana w zachowaniu rodzica prowadzi do zmiany w zachowaniu dziecka.
Dziecko, które czuje się rozumiane i kochane, nie będzie zniechęcone i chętniej podejmie współpracę.
Przekaz miłości wnosi do relacji radość, ciepło oraz zrozumienie, pozwalając obu stronom zachowywać się lepiej.
Powyższe osiem koncepcji Alfreda Adlera przyczynia się do lepszego zrozumienia ludzkiego zachowania. Pozostanie jednak tylko teorią, jeśli nie będzie w nas nastawienia pełnego zachęty, zrozumienia i szacunku. Znajomość koncepcji adlerowskich pozwala przyswoić sobie metody niezbędne do wprowadzenia Pozytywnej Dyscypliny w życie domowe. A stosowanie jej ułatwi nam, dorosłym wypracowanie postawy pomagającej naszym dzieciom rozwijać umiejętności i kompetencje życiowe oraz takie cechy charakteru, które ułatwią im codzienną wędrówkę przez życie.
